Gebouw & Mens
Nagele is het laatste van de tien dorpen in de Noordoostpolder. Als startdatum van Nagele wordt 1968 gebruikt.
Winkels
Dorpse Lijnbaan
Het oorspronkelijk winkelgebied van Nagele bestond uit de locaties Noorderwinkels, Schokkererf en Zuiderwinkels. De opzet van deze winkelstrip ontleenden Van den Broek & Bakema aan de eerder door dit bureau ontworpen Rotterdamse Lijnbaan (1948-1957).
De winkelzone werd evenwijdig aan de doorgaande weg geprojecteerd, als een smalle langgerekte zone die het plein en de vaart kruist. Het noordelijke en zuidelijke deel van de winkelzone zijn visueel met elkaar verbonden door een centrale as: de winkelstraat voor voetgangers. Dat was in die tijd vrij bijzonder. De winkelzone vormt een functionele scheiding van de woonhoven en daarmee de tegenhanger van het wonen. De transparantie in de ruimtelijke opzet en alzijdigheid in de oriëntatie van de gebouwen zorgen ervoor dat de winkelzone geen scheidend maar een verbindend element is tussen de doorgaande weg en het dorp. Met de geleidelijke afname van de vraag naar traditionele winkels en voorzieningen is uiteindelijk besloten om het aanbod te concentreren in en rond de Zuiderwinkels.
Zuiderwinkels
Het complex Zuiderwinkels is in de jaren 1954-1956 ontworpen door het Rotterdamse architectenbureau Van den Broek & Bakema én het Haagse architectenbureau van Romke de Vries. De realisatie ervan volgde in de jaren 1956- 1958. Het complex Zuiderwinkels bestond uit vijf soortgelijke winkel-woonhuizen in twee subtypen. Eén subtype ten westen van de winkelstraat. Hier vestigden zich een melkboer; Zuiderwinkels 1 en een kapper; Zuiderwinkels 2. En één subtype ten oosten van de winkelstraat. Daar vestigden zich een kruidenier; Ring 86, een textielhandelaar; Ring 88 en een bakker; Zuiderpoort 1.
Restauratie
Eind 2015 is een start gemaakt met de restauratie van het gehele complex. Daarbij is goed gekeken naar de cultuurhistorische waarde van de Zuiderwinkels. Het concentreren van de voorzieningen in Zuiderwinkels is noodzakelijk om leegstand en verdere teloorgang van de voorzieningen tegen te gaan. Uit bouwhistorisch onderzoek is naar voren dat Zuiderwinkels oorspronkelijk in sterke samenhang is ontworpen. In de loop van de jaren is deze samenhang steeds minder zichtbaar geworden door onder andere wijzigingen van eigendomsgrenzen, veranderingen in de inrichting van de openbare ruimte, en verbouwingen.
In het ontwikkelvoorstel is gepleit de samenhang terug te brengen in de geest van het oorspronkelijke ontwerp. Plantsoenen, tuinen en inrichtingselementen zouden weer op elkaar afgestemd moeten worden. Ook de bebouwing zou weer een samenhangend geheel moeten vormen. Zuiderwinkels is een beeldbepalend complex bij de dorpsentree. Voor de levendigheid en uitstraling van het dorp is het belangrijk dat er nieuwe ondernemers
Nieuw Elan
Voor de nieuwe uitstraling van de Zuiderwinkels wordt gebruik gemaakt van de bijzondere geschiedenis van Nagele en specifiek die van de Zuiderwinkels. De renovatie is inmiddels uitgevoerd.
Gebouwen
De entree van gebouwen wordt gemarkeerd met een portaal. Feitelijke is dit ook een vorm van een getrapte overgang tussen openbaar en privé zoals al eerder beschreven. De verschijningsvorm van deze portalen verschilt; de portico’s op de schoolpleinen, de glazen hoofdentree van de voormalige roomskatholieke kerk, de kerktoren van Van de Broek en Bakema en de entree van diverse woningtypen in Nagele zoals de Tarwehof (2^1 dak), Koolzaadhof en Karwijhof. scholen
In Nagele zijn de scholen en de kerken vanaf het begin in de centrale groene ruimte opgenomen. Het ontwerp dat de architecten Aldo van Eyck en Daniël (Sandy) van Ginkel maakten voor deze scholen wordt alom geroemd vanwege de experimentele opzet waarbij het kind centraal staat.
Scholen
Zoals ieder dorp in de Noordoostpolder kende ook Nagele drie scholen: een openbare (Ring 17), een rooms-katholieke (Ring 1) en een protestants-christelijke school (‘School met de Bijbel’, Ring 11). De drie scholen zijn ontworpen door de architecten Aldo van Eyck en Daniël (Sandy) van Ginkel. Zij bedachten een eindplattegrond waarbinnen de school in fasen kon worden gerealiseerd.
De eerste schoolgebouwen in de Noordoostpolder waren zogeheten gangscholen. Een lange gang met daaraan gelegen de lokalen. De drie scholen in Nagele zijn compleet anders. De lokalen verspringen ten opzichte van elkaar en hebben een verbrede gang, uitgebreid met een overblijflokaal. Hiermee zijn de scholen van het zogenoemde ‘haltype’, een voor die tijd experimentele opzet. De menselijke maat, de gemeenschap, de mens, en expliciet het kind, staan centraal. Omdat het gebouw bestaat uit een structuur van herhalende kleine, herkenbare eenheden (bijvoorbeeld lokalen) die zich eenvoudig laten vermeerderen, konden de scholen ‘groeien’. De eindplattegrond is niet overal gerealiseerd waardoor iedere school anders is. De draaiing van de lokalenreeks levert een intieme schoolpleinruimte op. Hier waren oorspronkelijk ook vier pergola’s of baldakijnen gedacht die voor beslotenheid moesten zorgen. Alleen de baldakijnen bij de schoolingangen zijn gerealiseerd, en alleen met financiële middelen van de architecten.
Het ontwerp wordt gezien als ‘voorloper’ van het befaamde -en in vakkringen wereldberoemde- ontwerp van het Burgerweeshuis van Aldo van Eyck in Amsterdam. De drie scholen zijn aangewezen als rijksmonument.
Inmiddels zijn de katholieke, protestante en openbare school samengegaan in Samenwerkingsschool ‘De Kring’. De school is gehuisvest in de uitgebouwde, voormalige openbare school.
Nieuwe bestemming
De voormalige rooms-katholieke school in Nagele heeft inmiddels een nieuwe invulling gekregen. Na enkele jaren van leegstand is de school gerenoveerd en hebben onder meer de muziekvereniging, de kinderopvang, de peuterspeelzaal en de buitenschoolse opvang hun intrek genomen. Voor de voormalige christelijke basisschool wordt nog een bestemming gezocht.
Verzuiling
Hoewel Nagele een klein dorp is heeft het wel vier kerkgebouwen. Dit heeft te maken met de verzuiling in de jaren vijftig. Iedere geloofsrichting moest een eigen plek en een eigen kerk krijgen. Daar werd streng op toegezien. In de jaren vijftig had iedere geloofsrichting in Nederland zijn eigen politieke partijen, vakbonden, kranten, omroepverenigingen, scholen, ziekenhuizen en zorginstellingen. De Directie van de Wieringermeer, verantwoordelijk voor de inrichting van de Noordoostpolder, hield hier rekening mee. De bevolking van de polder moest bestaan voor een derde uit rooms-katholieken, een derde uit protestanten en een derde met een vrijzinnige of onkerkelijke achtergrond.
Deze verzuiling is mooi zichtbaar in de centrale ruimte van Nagele. In de zuidwesthoek staan de rooms-katholieke kerk en school. In de noordwesthoek die van de gereformeerde kerk en die van de hervormde kerk in de zuidoosthoek.
Ontwerp kerken
Architecten Jo van den Broek en Jaap Bakema ontwierpen de gereformeerde kerk (1959-1960). Deze kleine ‘betonnen kathedraal’ is een toonbeeld van modernistische architectuur en een rijksmonument. De hervormde kerk (1959-1960) kreeg ook een modern gebouw. Het ligt naast De Akker(1959-1960), een klein sober vierkant gebouw dat gebouwd werd voor de gereformeerde kerk vrijgemaakt. Architect Wouter van de Kuilen ontwierp beide gebouwen. In 2013 is de Gereformeerde kerk vrijgemaakt te Nagele opgeheven wegens teruglopende ledenaantallen. Inmiddels is de voormalige gereformeerde kerk ‘De Akker’ verbouwd en is er een woning met Bed & Breakfast gevestigd. De rooms-katholieke parochie koos voor traditionele architecten, namelijk Taen en Nix. Dit bureau slaagde erin om passend bij Nagele een moderne en toch ook decoratieve vormgeving voor de St. Isidoruskerk te realiseren.
Door fusies kwam de rooms-katholieke kerk leeg te staan in de jaren negentig. In dit gebouw opende Museum Nagele in 1998 haar deuren. Dankzij de inzet van vrijwilligers werden de kerkbanken omgevormd tot een leestafel, een balie en vitrines. Op het voormalige altaar kwam een videoruimte. Hier is het nu mogelijk de film Een nieuw dorp op nieuw land van cineast Louis van Gasteren te bekijken.
Boerderijen
Karakteristiek voor de Noordoostpolder zijn de boerderijen. Ook rond Nagele staan verschillende type boerderijen zoals die in de rest van de polder te vinden zijn. Dit waren de plekken waar de eerste bewoners van het dorp als landarbeider aan de slag gingen.
Tijdens de oorlog kreeg de Directie Wieringermeer van de bezetter toestemming per 500 ha te ontginnen poldervlak een schuur te bouwen. Voor deze schuren werd het grootste type boerderij uit de Wieringermeer gekozen. Van de Wieringermeerboerderij zijn er circa 60 gebouwd. Gedwongen door de schaarste tijdens de wederopbouw werd besloten om over te gaan op een compleet geprefabriceerd montagebouw-systeem. Ingenieur A.D. van Eck (Directie van de Wieringermeer ) ontwierp daarom een op Amerikaanse bouwsystemen geïnspireerde schuur, gemaakt van gestandaardiseerde en geprefabriceerde betonnen muurplaten, die werden bevestigd aan spanten van gelamineerd hout of beton.
De firma N.V. Schokbeton in Kampen kon deze vervaardigen. Tussen werden 1949-1959 duizend boerenbedrijven en bijna 600 schuren van dit montagesysteem gebouwd in de polder, waarvan ook een voorbeeld is te vinden op het terrein van zorgboerderij Op de Wurf.
Schokbeton maakte faam met het montagesysteem en werd zelfs een internationaal succes in de bouw. Andere typen boerderijen en schuren in de Noordoostpolder zijn de langgevelboerderij en de hybride boerderij. Het langgeveltype was het kleinste type en hier trokken veel Zeeuwse boeren in (in de volksmond daarom “Zeeuwse boerderij” genoemd). Om de bouwkosten van de montageschuur te kunnen vergelijken met een traditioneel gemetselde schuur werden er tenslotte ook 24 vergelijkbare schuren van baksteen gebouwd. Deze hybride boerderij heeft een grote hoge schuur van rode baksteen en rode pannen.
Erfsingels rond de boerderijen gaven beschutting tegen de wind. Ze hebben ook landschappelijke waarde omdat ze net als bomenrijen en struiken langs de wegen, onderdeel uitmaken van het Algemeen Landschapsplan (1947) van stedenbouwkundige J.C. Pouderoyen en landschapsarchitect J.T.P. Bijhouwer voor de Noordoostpolder. De boerenerven zijn door de erfsingels één geworden met het landschap.
Kunst
Wie Nagele bezoekt zal opvallen dat er op verschillende plekken in dorp ruimte is voor kunst. Al bij de bouw van het dorp was hier aandacht voor. Door de jaren heen zijn er nieuwe kunstwerken bijgekomen.
Kunst werd tijdens de wederopbouwperiode gezien als een middel tot volksopvoeding. Veel gebouwen uit de deze periode in Nederland hebben daarom ergens wel een kunstuiting. Het kan bijvoorbeeld gaan om wanden, gevels, trappen, vloeren en plafonds. In Nagele zijn deze uitingen spaarzaam toegepast en een aantal is inmiddels verdwenen.
Een mooi voorbeeld dat wel bewaard is gebleven is het wandkunstwerk ‘de Ploeger’ dat aan de muur bij de ingang van de voormalige rooms-katholieke St. Isidoruskerk (nu Museum Nagele) is bevestigd. Het is ontworpen door Frank Nix, die schilder en beeldhouwer was. Het is een voorstelling van Isidorus van Madrid, de patroonheilige van de boeren, landbouwers en tuinders. Heel toepasselijk in een dorp dat voor landarbeiders is gebouwd. Isidorus van Madrid staat symbool voor hard werken, wijsheid, een sterk geloof en naastenliefde en spreekt velen tot de verbeelding vanwege zijn eenvoudige en vrome levensloop.
Nieuwe kunstwerken werden later vooral in de openbare ruimte geplaatst.
In 1976 werd het ‘Hunebed’ onthuld in het groene middenterrein. Met zijn zwerfkeien verwijst het naar het verleden van het gebied.
In 1990 werd vlakbij de Zuiderwinkels ‘Oud en Nieuw’ geplaatst. Ontworpen door Joost van Hezewijk waarbij de kooi het nieuwe land en de daarin opgehangen plattegrond van Schokland het oude land verbeelden.
Voor Museum Nagele bevinden zich verschillende kunstwerken.
Zo ook ‘Uit de klei getrokken’ van kunstenaar Diet Wiegman uit 2003, een groep van acht silhouetten van beton verspreid in het gras die ontmoetingen tussen wereldleiders uit de Koude Oorlog voorstellen.
Bij Museum Nagele en op deze website Flevoland Erfgoed is meer informatie te vinden over kunst in Nagele.
Uit de klei getrokken
https://museumnagele.nl/application/files/1215/5951/1156/Diet_Wiegman.pdf
kunst in nagele
https://www.flevolanderfgoed.nl/home/kunst/noordoostpolder/nagele.html
gedichtenroute